TÜRKLƏR NECƏ MÜSƏLMAN OLDULAR?

Erdoğan AYDIN

Türklərin İslamı qəbul etmələri haqqında nə bilirik? Bu barədə çox şey bildiyimizi söyləmək olmaz. Çünki türklərin müsəlman olmaları haqqında nə məktəblərdə, nə də tarix kitablarında ətraflı məlumat verilməyib. Verilən məlumatlardan İslamı dinləyə Türklərin müsəlman olduqları ifadə edilir. Bu real deyil. Həqiqəti bilmək arzuolunmazdır.

Diyanətin bu barədə dediklərinə baxın: Türklərin İslama girişi Türk millətinin tarixində dönüş nöqtəsi oldu və İslam üçün yaxşı nəticələr verdi. Türklər İslam dinini heç bir məcburiyyət olmadan öz istəkləri ilə qəbul etdilər. Bunun əsas səbəbləri bunlardır:

1) İslam dini və İslam sivilizasiyasının üstünlüyü.
2) İslama girməzdən əvvəl türklərin köhnə dini inancları İslami inama yaxın idi. İslamın gətirdiyi üstün prinsiplər Türk millətinin ruhuna və mənəvi quruluşuna uyğun idi.

«Heç bir məcburiyyət olmadan» ifadəsi böyük bir yalandır. Aşağıdakı sənədi səbirlə oxusanız bunu görəcəksiniz.

Çox maraqlıdır ki, Türkçü, Turançı xəttli siyasət aparanlar bu mövzuda həqiqəti gizlətmələri isə çox maraqlıdır. Həm türkçü olmaq, həm də türklərin tarixində üzləşdikləri ən böyük vəhşilik və qırğını xatırlatmamaq mümkün deyil.

Aşağıdakı məlumatların hamısı İslam mənbələrindən, Təbəri və Zəkəriya Kitapçı kimi İslam tarixçiləri və yazıçılarından toplanmışdır.

Türklərin qılıncla islamlaşdırılması haqqında məlumat 670-ci illərə aiddi, təəssüf ki, məktəblərdə bizə heç vaxt öyrədilmədi.

Bu qısa tarixi öyrəndikdə, 670-ci ildən 740-cı illərə qədər davam edən hadisələrin, İslamın zorla Türklərə qəbul edilməsinin səbəblərinin bizə məktəblərdə izah edilməməsinin səbəblərini başa düşmək mümkün olacaq. Keçmiş 70 illik tarixə nəzər salaq.

Ərəblərin türklərə ilk hücumları

Seyhun və Ceyhun çayları arasındakı bölgə tarixi ipək yolu üzərindədir. Türk əyalətləri bu bölgədəki Buxara, Səmərqənd, Talkan, Baykent kimi şəhərlərdə yaşayırdılar, pambıqdan kağız hazırlayırdılar və dəri məmulatları sataraq, yaxşı pul qazanırdılar. Bu istehsallarla yanaşı, qızıl mədənləri də işlədirdilər.
Xüsusilə də adı zəngin şəhər demək olan Səmərqəndin o dövrdə əfsanəvi zənginliyinin olduğu deyilirdi. Bu sərvət talançı ərəblərin iştahını artırsa da, türklərdən qorxurdular və sərhəd kimi qoyduqları Ceyhun çayını keçməyə cəsarət etmirdilər. Çünki əvvəllər xəlifə Osmanın dövründə Məhəmməd ibn Ceririn əmri ilə ərəblər İslamı yaymaq bəhanəsi ilə oraları talan etmək üçün 2700 nəfərlik bir ordu ilə Fərqanəyə girdilər, ancaq Türklər tərəfindən məhv edildilər. Ancaq sonradan Muaviye tərəfindən Ceyhun çayının altında qalan Horasanın tam işğalı ilə bu bölgədə ilk ərəbləşmə və islamlaşma cəhdləri başladı.

Buxaranın talan edilməsi

Xorasanın özləri tərəfindən tam işğal edilməsindən həvəslənən ərəblər 673-cü ildə ilk dəfə Xorasan valisi olan Ubeydullah bin Ziyad 24000 nəfərlik bir ordu ilə Ceyhun çayını keçərək Kibac Hatunun rəhbərliyi altda olan Buxaranı mühasirəyə aldılar. Kibac Hatun digər türk bəyliklərindən kömək istəsə də, ona kömək edilmir və ərəblər itkiləri çox olmasına görə Buxaranı işğal edə bilməsələr də, tamamilə talan edirlər.

Daha sonra Muaviyənin ikinci Xorasan valisi, xəlifə Osmanın oğlu da Buxaraya hücum etməyə hazırlaşır. Digər Türk bəylikləri tərəfindən kömək edilməyəcəyini anlayan Kibac Hatun, Səidlə razılaşmalı olur. Bu razılaşmaya görə, Kibac Hatun, Səidin digər Türk bəyliklərinə qarşı hücumlarda onlara qarşı dumayacağına inandırır və Buxaradakı türk zadəganlarından bu təhlükəsizliyin qarantı olaraq əsirliyə verir (Bəzi tarixçilərə görə 50, digərlərinə görə 80 nəfərdir.).

Bu razılaşmanın verdiyi rahatlıqla Səid çoxdan var-dövləti barədə eşitdiyi Səmərqəndə hücum edir. Səmərqəndi başdanbaşa talan edir və minlərlə türk gəncini qul bazarlarında satmaq üçün Xorasana gətirir.

Səid daha sonra Kibac Hatundan götürdüyü 80-ə yaxın girov tərəfindən pusquya gətirilərək xəncərlə öldürülür. Səidi öldürən girov əsirlərin bundan sonra dağa qaçaraq orada acından öldükləri söylənilir. Xorasanda Səiddən sonra vali Salim bin Ziyad olur. Xorasan Müaviyənin oğlu Yezidə bağlı idi. Ziyadda da eyni şəkildə, 680-ci ildə türkləri islamlaşdırmaq və şəhərlərini talan etmək üçün hücum edir, amma geri çəkilməyə məcbur edilirlər. Bu dəfə onların orduları türklər tərəfindən talan edilir və silahları alınır. Sonra ərəblər daha güclü bir ordu ilə yenidən hücuma keçir və türkləri yenidən talan edirlər. Hər ərəb bu talandan 2400 dirhəm alır (Bir qulun satış qiymətinin 300 ilə 500 dirhəm arasındadırsa, bu vəziyyətdə aldıqları qənimət adam başına 7 və ya 8 qula bərabərdir.).

Haccac və Rutbil

İslamda ilk assimilyasiya 685-ci ildə Abdülməlikdən başlayır. Abdülməlik adı İslam tarixinə keçən, qan tökən bir tiran olan Həccacı özünə yardımçı seçərək ətrafındakı İslamlaşdırmağa başlayır.
Abdülməlik əvvəlcə ətraf xalqların dillərini ərəb dili ilə əvəz etməyə başladı. Xərac qarşılığında qeyri-müsəlmanlara verilmiş bütün hüquqları ləöv etdi. Bu vaxt Həccacı İraqın baş valisi təyin etdilər. Həccac İraqın baş valisi təyin edildikdən sonra türklərin taleyində ilk köklü dəyişikliklər başladı.

Haccac əvvəlcə Ubeydullah ibn Ebi Bəkrini Sicistana və Muhalleb ibn əbi Süfrəni Xorasanın valisi təyin etdi. O dövrdə Sicistanın türk hökmdarı Rutbil idi və ərəblərə vergi ödəyirdi. Haccac bununla barışmır və Ubeydullu Rutbilin üzərinə göndərir və ondan tam təslim olmağını istəyir. Rutbil əvvəlcə bu təklifi qəbul etmək istəmir. Sonra Ubeydullah Rutbil üzərinə hücum edir. Rutbil 18 fərsəx geri çəkilərək, Ubeydullah və ordusunu mühasirəyə alır. Ubeydullah Rutbilden qurtulmaq üçün 700.000 dirhəm təklif etsə də, Rutbil təklifi qəbul etmir və ərəb ordusunu ağır bir məğlubiyyətə uğradır. Bundan qəzəblənən Haccac, 40.000 nəfərlik böyük bir ordu toplayaraq Əbdürrəhman ibn Esasın komandanlığı ilə Rutbilin üzərinə göndərir. Rutbil, Esası məğlub edə bilməyəcəyini anlayaraq, bu dəfə onunla müqavilə bağlayır. Bu hadisənin qarşısında dəli olan Haccac, Esası tutmaq üçün bir dəstə göndərir, ancaq Esas ordusu bu dəstəni məğlub edir və qalanları Bəsrəyə qədər təqib edir.

Ancaq burada məğlub olan Esas ordusu dağılır və Esas Rutbilə sığınır. Buna görə Haccac, Rutbili Əsası ona verməsi üçün təhdid edir. Deyir ki, bunu etməsə, çox böyük bir ordu ilə gələcək və bütün türk şəhərlərini dağıdacaq, etsə 7 il ərzində ondan heç bir vergi alınmayacaq. Türk şəhərlərinin bir daha müharibəyə getməsini istəməyən Rutbil, Haccacın bu təklifini qəbul edərək, 7 il xəracsız qalacağını nəzərə alaraq, Haccaca Esası və qohumlarını təslim edər. Ancaq Rutbil sonradan Haccaca güvənməkdə səhv etdiyini başa düşəcəkdir.

Haccac, Rutbil Esas təslim edildikdən sonra dərhal yeni bir ordu qurdu və 699-cu ildə Muhelleb bin Ebi Sufyanın komandanlığı altında Türk şəhərləri üzərinə göndərdi. Xocent, Kes, Soqd və Nesefi ələ keçirsələr də, Türklər müqavimət göstərdilər. Muhelleb oğlu Yezid Xorasan valisinin yanına gəldi. Yezid İbn Muhelleb, Türk şəhərlərini ələ keçirib talan edər.

Yezidin döyüşçüləri Xarzemdən əsir aldığı Türkləri qul bazarlarında satarlar. Bu zaman, ərəblər türk yurdlarına girərək şəhərlərini talan etsələr də, davamlı üstünlük əldə etsələr də, yerlərini möhkəmlədə bilməyərık, yenidən bu əraziləri türklərə qaytarmalı olurdular.

Kuteybə ibn Müslim

Abdülməlik 705-ci ildə vəfat edəndə oğlu Velid yerinə gətirildi. Türk tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcək hadisə Küteybə ibn Müslimin Xorasana valisi təyin olunmasıdır. Bu zamana qədər davamlı müvəffəqiyyət əldə edə bilməyən ərəblər, Türk yurdlarında davamlı müvəffəqiyyətlər qazanmağa başladılar. Küteybə dövrü türklərin qılınc gücü ilə islamlaşmağa başlandığı dövrdür. Vali olduqdan bəri, Türk bəyliklərini tamamilə islamlaşdırmaq üçün çox güclü bir ordu yaratmağa başladı. Əsgərləri Mərvdə toplayıb dedi: «Allah öz dininin əziz olması üçün bu torpaqları sizlərə halal buyurdu».

Kuteybə əvvəlcə Baykenti mühasirəyə aldı. Başqa Bəyliklərdən olan türk döyüşçüləri Baykentə köməyə gəlirlər. İki aylıq müharibə olur. Kuteybə tam bir qələbə qazana bilməsə də, türkləri xərac ilə bağlayan bir müqavilə imzalamağa məcbur edir. Şəhər dağıntıdan qurtulur, ancaq razılaşmaya uyğun olaraq, şəhərə girən ərəblər şəhərin bir hissəsini talan edirlər və şəhəri tərk edərkən bir hərbi qarnizonu burada saxlayırlar. Başlarına nə gələcəyini başa düşən türklər, bir-birlərini silahlandırmaqla qiyam etməyə və əks-mücahid dəstəsi yaratmağa başlayırlar, beləcə Baykentdə qarışıqlıqlar başlayır. Bunun ardınca Kuteybe yenidən Baykentə gəlir və silahlanmış türkləri öldürtdürür. Qadınları və uşaqları əsir götürür və şəhəri yenidən yağmalayır.

Təbərinin anlatdıqlarına görə, Kuteybənin ələ keçirdiyi qənimətlərin həddi-hüdudu yox idi. Təbəri, bütün Xorasanı işğal etdikləri zaman bu qədər qənimət toplaya bilmədiklərini söyləyir. Şəhərin yağmasından sonra əvvəllər Xorasanda Mərvə gətirilən ərəb ailələri Mərvdən köçürülərək, Baykentə yerləşdirilirdilər. Mühafizə qoşunları yaradılırdı. Valilikdən vergi yığımına qədər bütün nəzarət orqanları ərəblərdən təşkil edilirdi. Türklərin Buddist və Zərdüşt inanclarını simvolizə edən bütün heykəllər toplanır, daşlar qırılır, qızıllar əridilir və ərəblər tərəfindən qənimət kimi götürülürdü. Bunlar, «Enfal» surəsində yazdıqları kimi, Allahın ərəblərə verdiyi qənimətlər hesab edilirdi. Daha sonra əsir götürülmüş qadınlar və uşaqlar yenidən ərlərinə və atalarına satılırdı. Müsəlmanlar Türklərin Baykentdə nələri vardısa almışdılar və şəhərin təmiri də türklərin ixtiyarına verilmişdi. Bundan sonra Buxaranın tamamilə işğalının və zorla islamlaşdırılmasının vaxtı gəlmişdi.

Buxaranın mühasirəsi və Birinci Türk qırğını

Kuteybe Mərvdə böyük bir hazırlıq gördü. Bu vaxt Vardana və Buxara bəylikləri arasında qarşıdurmalar yaşanırdı. Müsəlmanlara qarşı mübarizə aparmaq üçün bu qarşıdurmalar dərhal dayandırılır və Vardan Xudat Kuteybəyə qarşı Türklərin rəhbəri olur. Əvvəlcə Numiskent və Ramitana hücum etdi və asanlıqla onları istila etdi. Vardan ilə Dəmirqapı (Daşkənd yaxınlığındakı Buzqala keçiddə -red.) qarşısında toqquşurlar. Vardan müharibəni uduzur və Buxaraya tərəf geri çəkilir.

islamdag.ru/sites/default/files/styles/large/pu...
Ancaq Kuteybə müharibədən yorulduğundan Buxaranı almadan Mərvə qayıtdı. Haccac bunu uğursuzluq kimi qəbul edir və Kuteybəyə Buxaranı almağı tapşırır. Kuteybə üçün böyük bir hazırlıqdan və bir il sonra yenidən Buxaranı mühasirəyə aldı. Türklər müqavimət göstərir və Kuteybəyə şəhəri almaq müyəssər olmur, ordusu dağılmağa başlayır. Kuteybə daha sonra əsgərlərinə hər bir türk başı üçün 100 dirhəm vəd edir. Pul ehtirası ilə cihad edən ərəblər şəhəri istila edirlər. Bütün müqavimət göstərən türkləri qılıncdan keçirməklə qırğın həyata keçirilir. Ərəblər türk qadınlarına təcavüz edir, bəyəndiklərini kəniz kimi istifadə etmək və ya qul bazarında satmaq üçün götürürlər.

Kuteybənin zorlamaları qarşısında bəzi müqavimət göstərən insanlar onlara qarşı çıxır. Gizli silahlanırlar. Bu vəziyyət qarşısında ərəblər silah olmadan məscidə də gedə bilməzdilər. Kuteybə təzyiqi artırır, öz aralarında təşkilatlanan türkləri ələ keçirir və öldürür. Bu vaxt yeni vergi qanunlarını təyin edir. Yerlilər xəlifəyə ildə 200.000 dirhəm, Xorasan valisi Həccaca isə 10.000 dirhəm ödəməli idilər. Bundan başqa, ərəb əsgərlərinin atlarına yem verməyə, orada gətirilən və yerləşdirilən ərəb ailələrinə odun tədarük etməyə və onlara ayrılan torpaqlarda işləməyə məcbur idilər.

Qadınlar və qızlar ərəblərin cariyələridirlər. Buxara türkləri bu illər ərzində dünyada çox az xalqın yaşadığı vəhşilik və əzabları yaşayır. Kuteybənin gətirdiyi və Türk evlərinə yerləşdirdiyi ərəblər, Türklərin o zamana qədər hazırladıqları bütün yığdıqlarına əl qoyur, Türklərin tarlalarını əllərindən alırdılar və Türkləri o sahələrdə çalışdırırdılar.

«Yeganə dinin İslam olmasına qədər savaşın» söyləyən ayə, ərəbləri Türklərin hesabına yaşamlarını təmin edəcək bir mühit yaratmışdı. Din olaraq adlandırdıqları İslam, Əhzab surəsi / 50-ci ayəsindəki kimi müharibədə qəsb edilən Türk qızlarını da qənimət kimi görür və bunu ərəblər üçün bir cariyə olaraq halal buyururdu. Cümə namazı məcburi qılınırdı. Amma yenə də din türklərdən rəğbət görmədi. Bunu görən Kuteybə, namaz qılanlara 2 dirhəm vəd edərək, ilk növbədə İslamın yoxsullar arasında təsirli olmasını təmin etməyə çalışır. Bu təcrübə nisbətən uğurlu oldu. Kasıblardan pul üçün məscidə gedən insanlar vardı…

Ardı var

Alıntı: Selim Sarısoy