Erməni təcavüzü, Azərbaycanda fovqəladə humanitar vəziyyət yaradıb

Ermənistan silahlı quvvələrinin 1990-cı illərdə hərbi təcavuzu nəticəsində Azərbaycan torpaqlarınm 20 faizini o cümlədən kecmiş DQMV-nin inzibati ərazisinə daxil olmayan, yeddi rayon da işğal edildi. Hüquqi baxımdan hadisə faktiki olaraq Ermənistanın Azərbaycan ərazilərinə işğal məqsədi ilə təcavüz etdiyini təsdiqləyir. Beləki, Ermənistanın işğal etdiyi Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonlarının ərazisi, Dağlıq Qarabağ bolgəsinin ümumi sahəsindən dörd dəfə böyükdür.
Azərbaycan Respublikasının işğal olunmuş ərazilərinin ümumi sahəsinə aşağıdakı inzibati ərazi vahidləri daxildir:

Dağlıq Qarabağ regionunun ərazisi (keçmiş DQMV);
Dağlıq Qarabağla həmsərhəd olan yeddi rayonun (Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Laçın və Kəlbəcər) ərazisi;
Ermənistanla həmsərhəd olan dörd rayonun (Qazax, Ağstafa, Tovuz və Gədəbəy) ərazisi;
Cəbhə xəttinə yaxın olan iki rayonun (Tərtər, Goranboy) ərazisi;
Naxçıvan Muxtar Respublikasının Sədərək və Şərur rayonlarının ərazisi.
Ermənistamn Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü, insan hüquqlarmın kütləvi və kobud şəkildə pozulması ilə müşayiət olunmaqdadır. Ermənistanm yerli azərbaycanlı əhalisinə qarşı törətdiyi cinayət əməlləri bəşəriyyətə qarşı törədilən cinayət əməlləridir. Belə ki, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı Ermənistamn silahlı qüvvələri tərəfindən 20 mindən cox insan xüsusi qəddarlıqla oldurulmuş, 50 mindən cox insan yaralanmış və şikəst edilmiş, yüzlərlə insan itkin duşmuşdür. Ermənistan tərəfindən girov götürülən insanların məhkəməsiz edam edilmələri və girovlardan icbari işlərdə istifadə olunması halları baş vermişdir.

Ermənistan işğal etdiyi ərazilərdə azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasəti həyata kecirmiş ərazilərdən yerli azərbaycanlı əhaİi cıxarılaraq məcburi köckunə cevrilmişlər. Azərbaycanın kecmiş DQMV işğal edildikdən sonar azərbaycanlı əhali zorla oz vətənlərindən qovulmuş, bundan sonra isə eyni hadisələr, Qarabağ ətrafındakı Azərbaycanm digər 7 rayonunda da təkrarlanmışdır. Belə ki, Ermənistan tərəfiııdən işğal edilmiş Lacm rayonundan 71000, Kəlbəcər rayonundan 74000, Ağdam rayonundan 165600, Fuzuli rayonundan 146000, Cəbrayıl rayonundan 66000, Qubadlı rayonundan 37900, Zəngilan rayonundan isə 39500 nəfər Azərbaycan vətəndaşı məcburi kockunə cevrilmişdir.

Ermənmistanın silahlı təcavuzu və etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində Azərbaycanın işğal edilmiş (DQMV və ətraf 7 rayon) ərazilərindən 788 950 nəfər -dən artıq dinc əhali məcburi kockun olmuşdur. O cümlədən, 100 000 – dən artıq Azərbaycan vətəndaşı Ermənistanla həmsərhəd və işğal xətti ilə təmasda olan ərazilərdən olkənin digər ərazilərinə pənah gətirmişlər.

1988-ci ilin sonu və 1989-cu ilin əvvəllərində, indiki Ermənistan Respublikasımn ərazisindən 350 mindən artıq etnik azərbaycanlı və 1990-cı ildə Orta Asiyadan didərgin salınmış 60 min Ahıska türkü deportasiya edilmiş və onlar qacqın qismində Azərbaycanda məskunlaşıblar. Beləliklə, indiki Ermənistandan azərbaycanlılarm deportasiyası, Azərbaycamn 20% ərazisinin işğalı və işğal edilmiş ərazilərdə həyata kecirdiyi etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində minlərlə insan öldurulmuş, muxtəlif dərəcəli xəsarət almış, əsir goturulmuş və itkin duşmuş, dinc əhali ağır psixoloji və mənəvi gərginlik kecirmişdir. 1,2 milyondan artıq azərbaycanh oz tarixi vətənlərindən, evlərindən didərgin salınaraq, qacqın və məcburi kockun vəziyyətində yaşayır. Həmin kateqoriyaya aid olan insanlar Azərbaycanın 62 şəhər və rayonunda, muvəqqəti məskunlaşıblar.

Ermənistanın işğal etdiyi rayonlardan olan əhalinin yaşayış şəraiti pisləşdiyinə gorə onların arasmda təbii artım kəskin surətdə aşağı duşmuş, uşaq ölümü artmışdır. İşğal olunmuş rayonların hamısında 1989-1998-ci illər arasmda kı dövrdə doğum kəskin surətdə aşağı duşmuş və təbii artım hər 1000 nəfərə gorə həddən cox azalmışdır. Bu azalma (hər 1000 nəfərə gorə) rayonlarm hamısmda 11,2-22,6 nəfər arasında olmuşdur. Gostərilən illərdə Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan və Ağdam rayonları əhalisinin məskunlaşdıqları yeni yerlərdə təbii artım 16,9-22,6 nəfər arasmda olmuşdur.

Işğal olunmuş rayonlarm hamısmda demoqrafik gostəricilər orta respublika səviyyəsindən aşağı olmuşdur. Sosial və iqtisadi şəraitin həddən artıq ağır olması, dağ və dağətəyi zonalarm yaşayış şəraitinin duzən yerlərdəki isti iqliminə uyğunsuzluğu, Ermənistanm silahlı təcavuzu, təcavuzkarların mulki əhaliyə qarşı qeyri-insani davranışı, işgəncələrin verilməsi və etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində insanların şok vəziyyətinə duşməsi, uzunmuddətli psixoloji gərginlik durumunda olması və s. işğal olunmuş rayonlarda əhalinin təbii artımmm aşağı duşməsinin basilica səbəbləri olmuşdur.

Qacqm və kockunlərin ən ağrılı problemlərindən biri də onlarm işlə təmin olunması ilə bağlı cətinliklər olub. Azərbaycan Respublikası Qacqmların və Məcburi Kockunlərin Işləri uzrə Dovlət Komitəsinin verdiyi məlumata gorə 1999-cu ildə 301359 nəfər əmək qabiliyyətli qacqm və məcburi kockun olmuşdur, onların 196380 nəfəri yaxud umumi əmək ehtiyatlarının 65,2%-i işsiz qalmışdır. 1999-cu ilə olan məlumata əsasən, məcburi kockunlərin 74 min nəfəri lazımi şəraiti olmayan çadır şəhərciklərində, 99 min nəfəri quraşdırılmış evlərdən ibarət qəsəbələrdə, 17,5 min nəfəri ictimai binalarda, məktəblərdə, uşaq bağcalarında və yataqxanalarda, 20,2 min nəfəri qohum evlərində, qalanları zəbt olunmuş mənzillərdə, yarımçıq qalmış tikililərdə, fermalarda, yük vaqonlarında və sadəcə olaraq, yol kənarlarında məskunlaşmışlar. Hec bir norrnal istilik, elektrik enerjisi təchizatı, sanitar-gigiyena şəraiti olmayan belə qacqm məskənlərində doğulan uşaqların, onlarm valideynlərinin sağlamlığı təhlukə altında qalırdı.

Ermənistanm apardığı etnik təmizləmə siyasəti və silahlı təcavuzu nəticəsində Azərbaycanda fovqəladə humanitar vəziyyət yaranmışdır. Bu fakt, ilk novbədə, BMT Təhlukəsizlik Şurasmın qətnamələrində oz əksini tapmışdır. Belə ki, BMT Təhlukəsizlik Şurası ozunun 30 aprel 1993-cu il tarixli 822 saylı qətnaməsində regionda coxlu sayda mulki şəxslərin yerdəyişməsi və fovqəladə humanitar vəziyyətin yaranması ilə bağlı oz dərin narahatlığını ifadə etmişdir.

BMT Təhlukəsizlik Şurası ozunun 29 iyul 1993-cu il il tarixli 853, 874, 884 saylı qətnaməsində Azərbaycanda coxlu sayda mulki şəxslərin yerdəyişməsi və fovqəladə humanitar vəziyyətin yaranması ilə bağlı yenidən oz dərin narahatlığmı ifadə etmişdir. Gorunduyu kimi, qətnamədə regionda olan vəziyyət daha dəqiq ifadə olunmuşdur. Yəni, coxlu sayda mulki şəxslərin yerdəyişməsinin məhz Azərbaycanm ərazisində baş verməsi vurğulanır.

BMT Baş Assambleyası 20 dekabr 1993-cu ildə ozunun 48/114 saylı “Azərbaycanda qacqınlara və kockunlərə fovqəladə hu manitar yardım vəziyyətinə dair” qətnaməsində coxlu sayda mulki şəxslərin yerdəyişməsi ilə bağlı Azərbaycanda humanitar vəziyyətin daimi pisləşməsi ilə əlaqədar ozunun ciddi narahatlığım ifadə etmiş, Ermənistanm təcavüzü nəticəsində Azərbaycanda qacqmlarm və köckünlərin sayınm bir milyonu aşdığı təsdiqlənmişdir .

BMT Baş Assambleyası 14 mart 2008-ci ildə “Azərbaycanm işğal olunmuş ərazilərində vəziyyət” adlı qətnaməsində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Cənubi Qafqaz ölkələrində inkişafa və humanitar vəziyyətə mənfi təsirləri qeyd olunur.

İslam Konfransı Təşkilatmm 13-14 mart 2008 il Seneqal Respublikasmm Dakar şəhərində kecirilmiş On Birinci Zirvə Goruşundə “Ermənistan Respublikasmm Azərbaycan Respublikasma qarşı təcavuzu haqqmda” Qətnamə qəbul olunmuşdur. Bu sənəddə də qeyd olunur ki: “İKT erməni təcavuzu nəticəsində bir milyondan cox azərbaycanlının qacqm və məcburi kockunə cevrilməsindən və bu boyuk humanitar problemin ağırlığmdan dərin narahatlıq” kecirir.

Ermənistanm Azərbaycana silahlı təcavuzu, insan huquqları sahəsində qəbul edilmiş coxsaylı beynəlxalq muqavilələrdə ehtiva edilmiş normalar, o cumlədən “Insan huquqlarına dair Umumdunya Bəyannaməsi”-nin, “Mulki və Siyasi Huquqlar uzrə Beynəlxalq Pakt”-m, “İqtisadi, Sosial və Mədəni Huquqlar uzrə Beynəlxalq Pakt”-m, “İrqi ayrı-seckiliyin butun formalarının ləğv edilməsi haqqmda Beynəlxalq Konvensiya”-nm, “İşgəncələrə və digər qəddar, qeyri-insani və ya insan ləyaqətini alcaldan munasibətlərə qarşı və ona gorə cəzalandırma haqqında Konvensiya”-mn, “Uşaq huquqları haqqmda Konvensiya”-nm butun muddəaları ciddi şəkildə pozulmuşdur.

Bundan əlavə, silahlı təcavuz zamanı beynəlxalq humanitar huquq normaları da, o cumlədən “Quruda muharibə aparma qanunları və adətləri haqqmda” 18 oktyabr 1907-ci il Haaqa Konvensiyasmm, “Muharibə vaxtı mulki əhalinin mudafiəsi haqqmda” 12 avqust 1949-cu il Cenevrə Konvensiyasınm, “Hərbi əsirlərlə davranış haqqmda 12 avqust 1949-cu il Cenevrə Konvensiyası”-nın, “Beynəlxalq silahlı munaqişələrin qurbanlarınm mudafiəsi haqqmda” 12 avqust 1949-cu il Cenevrə Konvensiyalarına əlavə Protokolun (1977-ci il), BMT Baş Assambleyasının “Silahlı munaqişələr zamanı qadm və uşaqların mudafiəsi haqqmda” 14 dekabr 1974-cu il tarixli 3318 (XXIX) qəmaməsinin muddəaları ciddi şəkildə pozulmuşdur.